मेळघाटातील सर्व जाती जमातींच्या सण उत्सवांना पारंपारिक बाज आहे. आदिम संस्कृती आणि लोकधाटीतून स्त्रवणारं लोकसंचित येथील जीवनाला स्थैर्य आणि भक्कमपणा प्रदान करतो. जीवनाच्या साकल्यातून प्रसवणारी अध्यात्मिकता येथील जमातींच्या आत्मिक निरागसतेची साक्ष देते. मेळघाटातील महत्वाचा सण आहे होळी अर्थात फाग आणि हा फाग उत्सव आजही पारंपारिक पद्धतीनेच साजरा केला जातो.
मेळघाटातील सर्वच जमाती उत्सवप्रिय आहेत. आणि होळी हा मेळघाटातील महत्वाचा सण आहे. आपल्या तिथीनुसार साजरा होणारा हा सण नागरी समाजाचेही लक्ष वेधून घेतो. परंपरेनुसार येथील कोरकू दोन प्रकारच्या होळीची पूजा करतात. पहिल्या प्रकारच्या होळीत जिता होळी म्हणजेच जिवंत होळी म्हणतात तर दुसर्या प्रकारच्या होळीला गोज होळी अर्थात मृत होळी संबोधले जात. स्प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या लोक्विधी, नृत्याविष्कार आणि लोकगीतांच्या सम्मिलनातून होळीचा सण साजरा केला जातो.
कोरकू जमातीत जिता होळीचा महत्व अनन्यसाधारण आहे. या होळीत जिंदा होळीव्यतिरिक्त भिमल, भिवल, टीम्ब्रू, ढोटा, खाट आणि महादेव होळीच्या नावानेही ओळखले जाते. होळीकोत्सवाच्या पहिल्या दिवशी गावकरी रानात जाऊन लाकडं गोळा करतात. या होळीच्या पूजेचा मान गावच्या आऊपटेलला असतो.
कोरकू जमातीत अनेक धार्मिक विधींमध्ये मादिरापानाला महत्वाचे स्थान आहे. होळी पर्वात देखील कोरकू जमात मद्यपान वर्ज्य मानत नाहीत. संध्याकाळी गावातील पंच जिंदा होळी साजरी करतात. रानातून आणलेल्या जांभळीच्या उहाळयांच्या मांडवात नदीतून आणलेल्या पाच गोल दगडांची महादेव पार्वती म्हणून पूजा केली जाते. आऊपटेल महादेव पार्वतीची आणि होळीची पूजा करून होळी पेटवतो. कोरकू फाग उत्सवात या होळीचे महत्व अनन्यसाधारण आहे. मेळघाटातील काही गावांमध्ये तर हि होळी घरोघरी पुजली आणि पेटवली जाते यादिवशी घराच्या छतावर दुसर्या दिवशी साजरी करावयाच्या मृत होळीसाठी नैवेद्य अर्पण केला जातो. मृत होळीची तयारी करणारी गावातील मुलं हा नैवेद्य होळीला अर्पण करतात आणि प्रसाद म्हणून घेतात.
गोज किंवा मृत होळीला जापाय होळी, सनी होळी, रारी होळी आणि पार्वती होळी नावानेही संबोधलं जातं. हि होळी जिंदा होळीपेक्षा आकारानं मोठी असते. परंतु तौलनिक दृष्टीनं काहीशी कमी महत्वाची. या होळीची विधी काहीशी कोरकू जमातीच्या शिदोली या विधी सारखा असतो. शिदोली म्हणजे मृत व्यक्तीच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ पाच दिवसांचा आनंदसोहळा. या सोह्ळ्यादरम्यान मृत व्यक्तीचा मुंडा, लाकडी स्मृतीस्तंभ गावाबाहेर वा नजीकच्या शेतात स्थापित केला जातो. याचसारखी पूजापद्धती या रारी होळीमध्ये केली जाते. हि होळी रचनांना वेळूचे पाच स्तंभ तेन्दुच्या दोन लाकडांसमीप उभारले जातात. रानविलींनी आच्छादित केलेल्या स्तंभांच्या पायथ्याशी लाकडं रचुन त्यात जाम्भाळीच्या डहाळ्या आणि पळस फुलांची सजावट केली जाते. संध्याकाळी धाण्यातील सर्व सानथोर बासरी ढोलाच्या तालावर नृत्य करत गाणी गात गावच्या आऊपटेलला होलिकापुजनाकरिता आमंत्रित करतात.
उने गहू जुना गहु हेयेन ss
बो मा डॉ पेटेलकिंज बाई होली जुजुल बो ss
बो मा डॉ पेटेलकिंज बाई होली जुजुल बो ss
उने गहू जुना गहु हेयेन ss
बो मा डॉ पेटेलकिंज बाई होली जुजुल बो ss
बो मा डॉ पेटेलकिंज बाई होली जुजुल बो ss
आऊपटेलने पूजा केल्यानंतर गावातील महील पूजा करतात. त्यानंतर आऊपटेल सर्व सहमतीने होळी पेटवतो. ढोल बासरीच्या तालावर सर्वजण नृत्यकरीत होळीला नमन करतात. सर्वान आरोग्यप्राप्ती व्हावी आणि संपूर्ण गाव आजारमुक्त व्हावं म्हणून सर्वजण अंगारा आपल्या तर्जनीला लावतात. होळी जळताना खाली पडणारे वेळू हाताने सावरून खांद्यावरच्या कुऱ्हाडीने तुकडे करून आऊपटेल होळीमध्ये टाकतो. घरी परततांना आऊपटेल च्या घरी सर्वजण गदली नृत्याचा फेर धरतात. आणि मध्य रात्रीपासून पुरुष मंडळी ढोल, टिमकी, झांझ आदी वाद्यांचा ताल सुरावर फग्नाय गीतांचा आनंद लुटतात. या दरम्यान महिला वर्ग खेंज्यरा नृत्याचा फेर धरत घरोघरी जाऊन फगवा मागतात. मेळघाटात या पाच दिवसात सगळीकडे फक्त आणि फक्त फग्नाय गीतांचा दरवळ असतो.
होळी शांत करण्याचा विधी तिसर्या दिवशी पहाटे गावातील पंचाद्वारे केला जातो. शांत झालेल्या होळीची राख वेळूच्या टोपलीत भरून पंच गावात प्रवेश करतात. काळे गोत्राचा व्यक्ती साधारणतः हि टोपली घेऊन चालतो. त्याच्या हातात एक काठी असते जिच्या वरच्या टोकाला बैलांच्या गळ्यातील घुंगरू बांधलेले असतात. संथपणे नृत्य करत जाताना त्याच्या मागे चालणारे पंच देखील होरेला गीत गातात. यावेळी गाव शिवेवर महिला मंडळी या पंचांना गाव प्रवेशापासून रोक्तात. अडथळा म्हणून रस्त्यावर एक दोर बांधतात. महिलांनी ठेवलेल्या तांब्याच्या गडव्यात दक्षिणा देऊन पंच गाव प्रवेशाची अनुमति घेतात. गावातील गल्लीबोळातून फिरताना स्त्रिया आपल्या घराबाहेर पंच मंडळीची पूजा करतात, रंग लावतात, भिजवतात. यावेळी होळीची राख हरेक घरी वाटली जाते.
फागुन उत्सवाच्या काळात फगवा मागणी म्हणजे वाटेवर थांबणाऱ्या पथीकाला ख्याली खुश्हाली विचारणे, फग्नाय गीत गाऊन, नृत्य करून रिझवणे. शृंगार रसात न्हाऊन गेलेले फग्नाय गीत गाताना या स्त्रिया देह भान विसरतात.
या काळात मेघनाथाच्या पूजेला सर्वाधिक महत्व असत. आदिवासी जमातीचा देव म्हणजे मेघनाथ आणि मेळघाटातील अनेक गावांमध्ये स्थापन केलेला सागाचां स्तंभ म्हणजे मेघनाथाच जागृत प्रतिक. मेळघाटात होलिकोत्सवाच्या तिसर्या दिवशी मेघनाथाच्या महापूजेचे आयोजन केले जाते. मेळघाटातील कारा, धारणी, जारीदा, हतरू, काजलडोह, काटकुंभ सारख्या गावांमध्ये मेघनाथाची स्थापना केलेली आहे. या दिवशी या स्तंभाला गेरवाने रंगवून चुन्याने आदिम प्रतिमा आणि प्रतीकांची नक्षी या स्तंभावर कोरल्या जातात. या सफेद लाल वस्त्रांनी अग्र झाकलेल्या स्तंभांना अभिवादन करण्यासाठी, नवस फेडण्यासाठी लोकांची रिघा लागते आणि यानिमित्ताने भरलेल्या जत्रेत खेळणी भांडीकुंडी , कपडे आणि स्त्रियांच्या आभूषणांची दुकानं लागतात. यावेळी बळी देतांना कोंबळीचे डोकं मेघनाथाला नैवेद्य म्हणून अर्पण केले जाते. भुमका, पळीहार यावेळी आपल्या रुग्णांना आपापल्या गावातील पीडितांना घेऊन आलेले असतात. भुमका, पळीहारांच्या अंगात सवारी आल्यानंतर ते स्तंभावर चढून जातात, मुख्य स्तंभाच्या वरच्या टोकाला बांधलेल्या आडव्या लाकडी खांबाला बांधून घेऊन त्यांना गोल फिरवले जाते. पीडितांचे दुख हरण्यासाठी हा विशी केला जातो.
पंचशील होळीची राख संपूर्ण गावाभोवती टाकली जाते. दुष्टाला आणि इतर संकट गावात प्रवेशनार नाही हि यामागची धारणा. कोरकुंच्या आणि एकंदरीत मेळघाटातील आदिवासींच्या जीवनात होलिकोत्सावाच महत्व अनन्यसाधारण आहे.
3959
Replies
AdChoices
